Bán hạ nam là cây gì? Có tác dụng gì với sức khỏe

Bán hạ nam là loại dược liệu phổ thông, có mặt trong nhiều bài thuốc quan trọng của dân tộc, Vậy loại cây này có đặc điểm, công dụng như thế nào? Mời bạn đọc tìm hiểu trong bài viết dưới đây:

1/ Bán hạ nam là cây gì?

Bán hạ nam thuộc họ Ráy có tên khoa học là yphonium flagelliforme (Lodd.) Blume. Được dân gian gọi với nhiều tên khác nhau như Bán hạ roi, củ chóc mo dài, lá ba chìa,...

1.1/ Đặc điểm

Cây bán hạ thuộc cây cỏ không thân, có củ. Củ của cây hình cầu, đường kính khoảng 2cm. Mặt ngoài trắng hoặc vàng nhạt. Lá cây hình tim hoặc hình mác, chia thành 3 thùy nên có tên là lá ba chìa. Mỗi thùy có độ rộng khoảng 3,5 - 9cm; dài 4 - 15cm. 

Hoa bán hạ nam hình bông mo, màu lục nhạt bên ngoài, bên trong màu đỏ hồng. Hoa đực dài 5 - 9mm, trần dài từ 17 - 27mm. 

Quả thuộc loại quả mọng, hình trứng, dài khoảng 6mm. 

1.2/ Phân bố, thu hái, chế biến

Bán hạ nam phân bố ở nhiều nơi trên thế giới như Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản. Ở Việt Nam, bán hạ mọc dại ở những vùng đất ẩm khắp ba miền từ bắc vào nam.

Khi thu hái, người ta lấy củ (rễ) rửa sạch đất cát, rồi dùng tươi (đắp lên vết cắn của rắn độc) hoặc khô có chế biến.

Tùy theo mục đích sử dụng mà củ của bán hạ nam được chế biến theo các phương pháp khác nhau.

• Giảm độc tố của bán hạ: tẩm với cam thảo

• Tăng tác dụng chữa ho: tẩm với gừng/ bồ kết.

2 phương pháp chế biến bán hạ thường được dùng nhất:

• Bán hạ trước khi chế biến đem rửa sạch, ngâm nước  2 - 3 ngày. Thay nước mỗi ngày đến khi nước trong không còn vẩn. Cho vào nồi 1 kg bán hạ đã làm sạch, 100g cam thảo, 100g bồ kết, thêm nước ngập dược liệu rồi đun đến kiệt. Lấy bán hạ ra sấy/ phơi khô.

• Củ chóc đem rửa sạch và ngâm như trên. Lấy 1kg bán hạ, thêm 50g phèn chua, 300g gừng tươi (giã nhỏ). Thêm nước ngập dược liệu, ngâm 1 ngày.  

Lấy bán hạ sau khi ngâm, rửa sạch, đồ chín rồi đem thái lát mỏng. Lấy 150g gừng tươi đem giã nát, vắt lấy nước cốt, thêm nước rồi cho củ chóc vào ngâm 1 đêm. Sau đó lấy dược liệu ra đem sao vàng rồi sử dụng.

Ngoài ra, dược cổ truyền cũng ghi nhận một số cách chế biến bán hạ trong tài liệu cổ như:

• Giảm độc tố bán hạ bằng cách ngâm nước nóng trong 12 giờ cho hết nhớt.

• Lấy 120g củ chóc, 80g bạch giới tử giã nhỏ, 200g dấm chua, thêm nước ngâm 1 đêm. Đem ra rửa sạch hết nhớt rồi dùng.

1.3/ Thành phần hóa học

Trong bán hạ nam có các hoạt chất mang tác dụng dược lý như saponin, coumarin, axit amin, acid hữu cơ.

Trong bán hạ Trung Quốc chứa 0,003 - 0,013% tinh dầu, alkaloid, phytosterol, ancol. Ngoài ra còn có lượng lớn dầu béo, tinh bột và chất nhầy. 

2/ Công dụng của bán hạ nam

Theo y học cổ truyền, bán hạ nam vị cay, tính ấm, có độc, quy vào 2 kinh tỳ, vị. Dược liệu này chủ trị các bệnh như ho có đờm, nôn ói, đau đầu, chóng mặt do đờm thấp, hen suyễn, đau dạ dày mãn tính,... Tuy nhiên, bán hạ không dùng cho phụ nữ có thai, âm huyết hư.

Theo y học hiện đại, bán hạ có nhiều tác dụng đối với sức khỏe con người. Các nghiên cứu chứng minh cây thuốc này có những công năng như:

• Chống nôn: Bán hạ sống là dược liệu gây nôn ở người. Tuy nhiên bán hạ nam sau khi điều chế ở nhiệt độ cao đem lại tác dụng cầm nôn hiệu quả.

• Chống nhiễm độc: Bệnh nhân ngộ độc Acetylcholin, strychnin,... có thể dùng bán hạ nam giải độc.

• Ức chế tế bào ung thư: Bán hạ nam ngâm cùng Chưởng diệp lá ha chìa trong nước hoặc cồn loãng ngăn sự nhân bản của tế bào ung thu trong động vật thí nghiệm. 

• Giảm ho: Tác dụng kém hiệu quả hơn codein

3/ Một số bài thuốc từ bán hạ nam

Liều dùng bán hạ nam 3-9g/ngày, tùy theo yêu cầu chữa bệnh. Một số bài thuốc từ bán hạ mà bạn nên biết như:

3.1. Trị ong đốt, rắn cắn

• Bị ong đốt: Bán hạ nam sống, đem rửa sạch, gọt bỏ vỏ, giã nát, đắp lên vết đốt.

• Bị rắn cắn: Bóp hết máu độc trong vết thương, sau đó lấy bán hạ nam sống đã giã nát đắp lên vết thương.

3.2. Chống nôn, trị đầy bụng

• Nguyên liệu:

• Bán hạ nam 12g

• Trần bì 12g

• Cam thảo 12g

• Bạch linh 12g

• Gừng 12g

• Điều chế: Đem dược liệu đi sắc thuốc, lấy nước uống.

3.3. Ho có đờm, sốt, khô miệng kèm khó thở

• Nguyên liệu: 

• Bán hạ chế 6g

• Đình lịch 8g

• Tô tử 8g

• Ma hoàng 8g

• Hạnh nhân 10g

• Đại táo 12g

• Xạ can 10g

• Gừng 4g

• Thạch cao 20g

• Sắc thuốc uống hàng ngày đến khi hết triệu chứng bệnh.

3.4. Bài thuốc “Nhị trần thang” trị ho có đờm, ho lâu ngày, thượng vị đầy hơi, gây buồn nôn

• Nguyên liệu: 

• Bán hạ nam chế 12g

• Cam thảo 8g

• Bạch phục linh 10g

• Trần bì 10g

• Sắc thuốc uống đến khi hết chứng bệnh.

3.5. Trị viêm phế quản mạn tính, khí suyễn

• Nguyên liệu:

• Bán hạ chế 15g

• Bạch thược 10g

• Ma hoàng 10g

• Quế chi 5g

• Cam thảo 5g

• Gừng 5g

• Tế tân 5g

• Ngũ vị tử 5g

• Sắc thuốc lấy nước uống hàng ngày đến khi hết bệnh.

Bài viết trên đã cung cấp các thông tin cần thiết về dược liệu Bán hạ nam. Các bài thuốc chỉ mang tính chất tham khảo, bạn nên thăm khám và điều trị bởi y bác sĩ cổ truyền có chuyên môn.